از حدود اواسط قرن 14 هـ ق اُغوزهای ناحیه سیحون اسلام آوردند و سپس به تدریج، به طرف سرزمین های اسلامی سرازیر شدند. و از این زمان به بعد، از سوی مسلمین به نام تركمان نامیده شدند. بطوریكه در قرون بعد نام تركمن جای اوغوز (غز) را گرفت.
در خصوص لفظ تركمن یا تركمان، نظرات گوناگونی در كتب تاریخی ارائه گردیده است. با وجود این نظرات و تعاریف، هنوز وجه تسمیه اُغوزها (غزها) به این نام، بطور قابل اطمینان و كاملی كه متكـی بـر واقعیــات باشــد، روشـن نشده است.
كلمه تركمن در دایره المعارف چین به صورت تئوكومنگ آمده است. برای نخستین بار در اواسط قرن چهارم هجری، اصطلاح تركمن در منابع و مآخذ اسلامی ظاهر می شود. مقدسی، جغرافیا نویس اسلامی (374 هـ ق) از دو دژ نظامی به نامهای بلاج و بروكت به عنوان، دو نقطه مرزی در برابر تركمانها، اخباری به ما ارائه داده است. پس از مقدسی در اكثر مآخذ اسلامی واژه و اصطلاح تركمن، بكار رفته است. نویسندگانی چون گردیزی و بیهقی، مكرراً لفظ تركمان را به قوم ترك اُغوز (غز) كه در ماوراء النهر و سپس خراسان پراكنده شده و بعدها سلسله سلجوقیان را در ایران تأسیس نمودند، اطلاق كرده اند.
اما متاسفانه، این نویسنده كه از سویی، معاصر با ورود اُغوزها به سرزمین اسلامی و شاهد و ناظر تأسیس حكومت از سوی آنان (اُغوزها) بودند، در خصوص وجه تسمیه اُغوزها به تركمان و انشقاق واژگانی تركمان، مطلبی ارائه ننموده است. ابوالفداء مؤلف كتاب البدایه و النهایه، درباره علت اطلاق لفظ تركمن بر اُغوزها چنین می نویسد: پس از آنكه سلجوق در سن 107 سالگی وفات یافت، پسرانش جانشین وی گردیدند. یكی از پسرانش میكائیل با تركان كافر به جهاد پرداخت و در این راه جان خود را فدا نمود. بعد از وی پسرانش طغرل و چغری جای او را گرفتند و كارشان رونق یافت و تركان مسلمان گردشان را گرفتند و ایشان ترك ایمانند كه مردم تركمان گویند.
مؤلف كتاب المختصر فی اخبار البشر، در خصوص وجه تسمیه اُغوزها به تركمان مطالبی ارائه نموده است كه اگر چه نمی تواند از صحت علمی برخوردار باشد ولی از جهت آشنایی با طرز تلقی گذشتگان درباره لفظ تركمان حائز اهمیت می باشد.
وی می نویسد: … ایشان (غزان) طایفه ای از تركان بودند كه در ماوراء النهر متمكن بودند. پادشاه آنان را از آنجا بیرون راند. پس آهنگ خراسان نمودند و حال آنكه كافر بودند، اسلام آوردند و با مسلمانان معاشرت كردند. بعضی از افراد این قوم اسلام آوردند و با خراسانیان معاشرت نمودند و زبان خراسانیان را آموختند و میانه قوم خود و مردم خراسان مترجم بودند و به مرور ایام مردم خراسان طایفه غزان را تركمان می گفته اند. رفته رفته قوم غز همگی مسلمان شدند. لـذا به همگـی آغوز هـا تــركمان می گفتند.
۲
رشید الدین فضل الله همدانی، مؤلف كتاب جامع التواریخ، كه بخش قابل توجهی از اثرش را به بررسی پیشینه، تقسیمات و وجه تسمیه و سایر ویژگیهای قبائل و طوایف گوناگون ترك و مغول اختصاص داده است، درباره وجه تسمیه اُغوزها به تركمان، چنین اظهار نظر می كند: … لفظ تركمان در قدیم نبوده و همه اقوام صحرا نشین ترك شكل را ترك مطلق می گفته اند. … وقتی كه اقوام اُغوزها از ولایات خود به بلاد ماوراء النهر و ایران زمین در آمدند و توالد و تناسل ایشان در این ولایت بود، به سبب اقتضاء آب و هوا شكل تازیك گشت و چون تازیك مطلق نبودند، اقوام تازیك ایشان را تركمان گفتند، یعنی به ترك مانند و بدان سبب این نام بر مجموع شعب اقوام اوغوز اطلاق رفته و بدان معروف شده اند.
تعاریفی كه فرهنگها از لفظ تركمان ارائه می دهند، همانند تعریف كتب تاریخی، قانع كننده به نظر نمی رسد. نویسنده فرهنگ آنندراج، تركمان را طایفه ای ذكر نموده كه در پایه فروتر از تركانند. مؤلف برهان قاطع نیز، تركمان را به معنی ترك مانند آورده است. علامه دهخدا نیز به نقل از فرهنگ سراج می نویسد: اینها (تركمانان) از تركان پایه كمتر دارند و چنین موسوم شدند، یعنی مانند تركان، و بعضی نوشته اند كه مركب نیست. این نام از قرن پنجم هجری، نخست به شكل جمع فارسی تركمانان توسط نویسندگانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنای اوغوز در تركی و غز در عربی و فارسی به كار رفته. می دانیم كه غزان نخست در مغولستان سكونت داشتند و در كتیبه های اورخون متعلق به قرن 8 میلادی، ذكر ایشان در مغولستان رفته، اغوزان مزبور را ترك محسوب داشته اند نه تركمان. تركمان را فقط در جانب مغرب یاد كرده اند.
در باب اصل كلمه تركمان در قرن پنجم هجری اطلاعی نداشته و اینكه آنرا از تركیب فارسی ترك مانند گرفته اند (محمود كاشغری، ج3، ص 307) وجه اشتقاقی عامیانه است. نویسنده كتاب تورانیان از نگاه تاریخ معتقد است: در تعریفی كه منابع اسلامی از واژگان تركمان ارائه می نمایند، چندان صحیح و ارضاء كننده به نظر نمی رسد و باید ریشه آن را در ارتباط با اقوام توركوت و تورانیان جستجو كرد. ادموند باسورت، كه پژوهشها و تحقیقات زیادی در خصوص اقوام آسیای میانه به ویژه غزنویان و سلجوقیان انجام داده درباره لفظ تركمان، چنین اظهار نظر می كند: معلوم نیست كه این اصطلاح تركمن دلالت سیاسی داشته یا قومی، اما در سده پنجم هجری و پس از آن اصطلاح یاد شده بی گمان برای تركان جنوب و غرب اُغوزها و قبچاقها به كار می رفت، در صورتیكه اصطلاح ترك در تسمیه تركان گروه قرلق كه در مناطق شرقی تر سكونت داشتند، به كار می رود.
منابع عصر غزنوی بارها اُغوزها را كه تازه وارد قلمرو غزنویان می شدند تركمن می خوانند و نظام الملك، وزیر سلجوقی در كتاب سیاست نامه این اصطلاح را برای اتباعی كه در ایران و سرزمین های مغرب همچنان پـراكنده، باقـی مانده بودند، چنین به كار می برد. «هر چند از تركمانان ملالتی حاصل شده است و عددی بسیار اند و ایشانرا بر دولت حقی ایستاده است كه در ابتدای دولت خدمت ها كرده اند و رنجها كشیده و از جمله خویشاوندان اند.»
پی نویس
1- رنه گروسه، امپراطوری صحرا نوردان، ترجمه عبدالحسین میكده، (تهــران، انتشـارات علمی و فرهنگی، 1365)
2- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج2، ص395
3- تاریخ بیهقی نص 77 به بعد، زین الاخبار، ص 416 به بعد
4- ابوالفداء (ابن كثیر دمشقی)، البـدایه و النهــایه، ج12، ص48
5- ابی الفداء عماد الدین اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر، ج3، طبع مصر، ص26
6- جامع التواریخ، ج1، ص35-36
7- محمد پاشاه، فرهنـگ آنندراج، به كوشش محمد دبیر سیاقی، ماده تركمان ص1089-1079
8- تبریزی، محمد بن خلف، برهان قاطع، به كوشش محمد معین، ماده تركمان ص448
9- لغت نـامه دهخــدا، ماده تــركمان، ص12-16 تورانیان در پگاه تاریخ ص115
10- تاریخ ایران كمبریج، ج5، ص24
بخشی از کتاب تاریخ تركمنها ( عبدالمجید توران).
[uniplace_links]
